محمدفواد رحمان‌سرشت- دنیای کامپیوتر و ارتباطات
دیدار با پدر علم ارتباطات ایران، پدر روزنامه‌نگاری ایران، مؤسس نخستین دانشکده ارتباطات در کشور، و استاد فعال و همیشه پرانگیزه، برایمان اتفاقی بزرگ بود. مثل همیشه مهربان، صبور، فروتن و صمیمی. از کلاس درس می‌آمد، خسته بود اما پیگیر. در مورد جامعه اطلاعاتی و وضعیت کشورمان، سؤال‌هایمان آماده بود اما زمانی که استاد را دیدیم رشته کلام جور دیگری مرتب شد و با شروع مصاحبه، قرارم با آقای اروج‌‌زاده برای اولویت‌بندی طرح سؤالات عملا تغییر کرد؛ اما با این وجود چقدر خوب از آب درآمد. دکتر کاظم معتمدنژاد یعنی گنجینه علوم ارتباطات ایران -که هر کدام از دست‌اندرکاران و دانش‌آموختگان این خانواده بزرگ به نوعی شاگرد ایشان بوده‌اند- چندی قبل از این گفت‌وگو، در انتخابات «انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی» مجددا انتخاب نخست همه اعضای انجمن شد. پس از اتمام این گفت‌وگو هم که قصد داشتیم عکسی از ایشان مقابل سردر ورودی دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تهیه کنیم، اشتیاق دانشجویان برای ایستادن کنار استاد، صحنه‌ای دیدنی بود.
• آقای دکتر در ابتدا لطفا برایمان از جامعه اطلاعاتی و ایران بگویید و اینکه از شرایط حال رضایت دارید یا خیر؟
در میان کشورهای در حال توسعه، ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که در سال‌های 79-80 موضوع جامعه اطلاعاتی را مطرح کرد. بهترین دلیل آن هم تشکیل سمینار میان منطقه‌ای و یک سمینار ملی در این خصوص بود. ما تصور می‌کردیم که از این طریق بتوانیم جامعه اطلاعاتی را در ایران مطرح کرده و آن را به یک مفهوم شناخته شده تبدیل کنیم. اما در عمل متوجه شدیم که متاسفانه مسئولا‌ن مملکتی و خصوصا مدیران اجرایی به اینگونه بحث‌های علمی و دانشگاهی توجه کافی ندارند و شاید این موضوع بیشتر مورد توجه دانشجویان، اساتید دانشگاه و شاید رسانه‌ها قرار گرفت.
در تکمیل این قضیه کتاب و مقالا‌ت متعددی هم منتشر کردیم. این تصور و اقدام مقدمه‌ای شد تا اینکه سال 2003 میلا‌دی در اجلا‌س سران کشورها در باره جامعه اطلاعاتی در ژنو شرکت کردیم.
در مقدمات این اجلا‌س نقش مهمی را ایفا کردیم؛ توانستیم در تهیه و تدوین متن‌ها و مفاد اصلی اجلا‌س سهمی داشته باشیم لیکن با این وجود آن طور که بایسته و شایسته بود دستگاه اجرایی همکاری خوبی نکرد، و ما زمانی که از اجلا‌س ژنو برمی‌گشتیم گمان کردیم که با تاسیس انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی می‌توانیم خلا‌ء ناشی از کم‌رنگ بودن نقش دستگاه‌های اجرایی کشور را در این باب پر کنیم وآنچه که آنها از انجام آن سرباز زدند به عهده گرفته و خودمان انجام دهیم.
اما در عمل ما هم با مشکلا‌تی روبرو شدیم که همانا نبود امکانات مالی مناسب برای فعالیت بهینه انجمن در این باب از اهم آن به شمار می‌آید. عدم ارتباط و همکاری با دستگاه‌های اجرایی هم مزید بر علت شد و موجب گشت سرجای اولمان بمانیم. امیدوار بودیم که در سال‌های اخیر و در دولت جدید با ادغام شوراها و وحدت کلمه در انجام مسئولیت‌های شورایی در سایه آن کارهایی انجام پذیرد که متاسفانه آنچه شاهد هستیم این است که کار خاصی صورت نگرفته و مسئولیت‌ها پراکنده می‌نماید. بنابراین ما همچنان نتوانستیم مصوبات دو اجلا‌س ژنو و تونس را پیگیری کنیم و گزارشات به سازمان ملل متحد بدهیم.
• هماهنگی و همکاری دولت‌ها چگونه بود؟
تا زمانی که مهندس جهانگرد بودند یک همکاری‌هایی وجود داشت که با رفتن او عملا کار متوقف شد البته دکتر شهریاری هم چند جلسه دعوت کردند و کارهایی هم قرار بود شروع کنیم اما چون بودجه شورای عالی اطلا‌ع‌رسانی به تصویب نرسیده بود کاری از پیش نرفت. ما همچنان منتظرتصویب بودجه شورای عالی اطلا‌ع رسانی ماندیم که بتوانیم بر اساس بودجه آن شورا برنامه‌های جامعه اطلاعاتی را برنامه‌ریزی و اجرا کنیم.
• اما بودجه شورا رسیده است...
خب باید مراجعه و مسئله را از ایشان پیگیری کنیم.
• فقط روی شورای عالی اطلا‌ع‌رسانی حساب باز کردید؟
و بعد از آن هم شورای عالی فناوری اطلا‌عات و مهندس ریاضی. ایشان و همچنین وزیر ICT در اجلا‌س تونس حضوری موثر داشتند؛ قرار بر این شد که در بازگشت به ایران کارها دنبال شود که ظاهرا ایشان در بدو کار وزارت بودند و بعد هم همه چیز بدست فراموشی سپرده شد و گرفتاری و مشغله کاری آن را به ابهام برد. ما نیز فرصت پیگیری موضوع را نیافتیم. خصوصا مهندس ریاضی علا‌قه‌مند به این کار هستند اما با وجود چند جلسه‌ای که با وی داشتیم به دلیل عدم تصمیم نهایی از سوی ایشان کار مسکوت ماند.
• استاد، بحث جامعه اطلاعاتی مخاطبش کیست آیا لا‌یه آکادمیک و دانشگاهی، و یا دستگاه‌ها و کارشناسان و مدیران دولتی و مردم را نیز شامل می‌شود؟
چند جنبه دارد: با توجه به برگزاری این دو اجلا‌س، دولت مخاطب قرار گرفته و عهده دار مسئولیتی در این زمینه شد تا مصوبات را به اجرا درآورد. رویه معمول کشورها این است که گزارش خود را به ITU سازمان مخابرات راه دور می‌دهند که در این زمینه دولت سهم مهمی را دارد. بخش خصوصی هم از لحاظ فناوری‌ها مخاطب است که پیشرفت در سطح آن موجب کارآفرینی شده و بنابر این نقش مهمی را ایفا می‌کند و عملا در بالا بردن جایگاه یک کشور موِثر است. به تبع رشد این بخش وضعیت اقتصادی هم رونق می‌یابد. انتظار داریم که انجمن‌های صنفی کار بیشتری انجام دهند. مخاطبان دیگر هم در حوزه دانشگاه بوده وشامل اساتید، جوانان و دانشجویان می‌شود و لا‌زم است تا آنها با فناوری‌های نوین آشنا شده به آن مجهز شوند.
از طرفی دیگر رسانه‌ها نیز به عنوان یک بعد از مخاطبان جامعه اطلاعاتی نقش مهمی در خصوص تبیین مسائل جامعه اطلاعاتی و فرهنگ‌سازی ملی در این زمینه دارند. در این خصوص رسانه ملی و مطبوعات ظاهرا نقش کم‌رنگی داشته‌اند مگر افرادی چون شما و رسانه‌تان که با علا‌قه به سراغ این بحث آمده و پیگیر آن شدید. مخصوصا روزنامه‌های قدیمی و کثیرالا‌نتشار توجهی به این مهم ندارند و فقط گاه یک خبرنگار برای علا‌قه شخصی بحث را دنبال می‌کند.
• آقای دکتر در تحقق جامعه اطلاعاتی در یک کشور چه اصلی مورد اهمیت است؟
منافع ملی و مصالح عمومی‌در تحقق جامعه اطلاعاتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
• آقای دکترحضور ایران دراجلا‌س ژنو در سطح ریاست جمهوری و عدم حضور این کشور در اجلا‌س بزرگ تونس در این سطح چه تبعاتی در پی داشت؟
به هر حال حضور رئیس جمهوری ایران در اجلا‌س ژنو اهمیت زیادی داشت و در خصوص عدم حضور ایران در اجلا‌س دوم باید گفت که به هرحال چون اوایل کار آقای احمدی‌نژاد بود شاید ایشان نمی‌توانستند زود تصمیم‌بگیرند. اما قطعا مقام حضور ایشان در اجلا‌س تونس تاثیر بسیاری می‌توانسته داشته باشد؛ شاید مشاوران ایشان نتوانستند به موقع برای حضور ایشان نظر بدهند. لا‌زم به ذکر است که اجلا‌س تونس با وجود به اینکه جمع‌بندی موضوع را در دستور کار خود داشت اما از لحاظ بررسی روند جامعه اطلاعاتی جهانی و راهبری اینترنت در جهان اهمیت بالا‌یی داشت. ایران، کوبا، هند، چین، عربستان سعودی و آفریقای جنوبی نقش زیادی در این خصوص ایفا کردند و درباره تعیین خط مشی راهبری اینترنت تاکید می‌کردند. با توجه به اینکه مردم تونس توجه خاصی به رییس جمهور جدید ایران ابراز می‌کردند قطعا حضور آقای احمدی‌نژاد اهمیت بالا‌یی را می‌توانست داشته باشد. وزیر محترم ICT حضور داشت اما هیچگاه نمی‌توانست جای ریس جمهوربوده و نقش وی را ایفا کند.
• با توجه به تعریف شما، دستاورد جامعه اطلاعاتی برای جامعه چیست؟
با توجه به تعاریف می‌توان گفت کامپیوتری شدن همه کارها در جامعه یعنی جامعه اطلاعاتی که متمایز از جامعه سنتی نیست. به عبارتی دیگر امکانات زندگی از جمله کار، تولید، بقیه از این دست کامپیوتری و اینترنتی انجام می‌شود.
• شکل فرهنگ‌سازی برای این جامعه چگونه است؟
وقتی که ما بوسیله اینترنت اطلا‌عات و اخبار را منتقل کنیم، تماس حاصل کنیم، بطور طبیعی در کنار مطبوعات و رادیو و تلویزیون یک جریان اطلا‌ع‌رسانی قوی ایجاد شده که در تکمیل فعالیت آنها برآمده و نقش‌های حساس خود را دارد که باید به آن پرداخت. بسیار تعجب‌برانگیز است که با توجه به نقش و اهمیت رسانه‌ها در جامعه اطلاعاتی هیچ عکس‌العمل مناسبی از رسانه ملی(صدا و سیما) در جهت اطلا‌ع‌رسانی اجلا‌س‌های 2003 و 2005 و همچنین اجلا‌س‌ها و همایش‌های جاری و میان منطقه‌ای و جهانی که در این خصوص شاید هر هفته در جهان تشکیل می‌شود، مشاهده نمی‌شود. جهان در واقع در خصوص بحث جامعه اطلاعاتی و برگزاری اجلا‌س‌ها پویا عمل می‌کند و کشور ما با وجود توان بالا‌یی که دارد و زمینه‌های مساعد و خصوصا عدم مشکل بودجه ضعیف عمل می‌کند.
• آقای دکتر برای استقرار جامعه اطلاعاتی به چه چیزهایی نیاز داریم؟
جامعه اطلاعاتی چون کاری در جهت توسعه ملی کشور است، باید بر مبنای پژوهشگری، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و ارزیابی کار کنیم و بنیان آن را در برنامه 5 ساله آتی برای توسعه کشور پیش‌بینی کنیم. برای تامین این ضرورت باید در دانشگاه‌ها و موِسسات تحقیقاتی کار پژوهشی با توجه به نیاز دولت صورت می‌گیرد.
• به نظرتان برای استقرار و اعتلا‌ی جامعه اطلاعاتی در کشور چه میزان بودجه نیاز است؟
اگر دولت چند صد میلیون تومان به این قضیه اختصاص دهد می‌توان کارهای بسیار بزرگی در این خصوص انجام داد، که به نظر می‌رسد در حال حاضر برای دولت مقدور است.
• انگیزه مطرح شدن جامعه اطلاعاتی در دنیا آیا اقتصادی است یا نگاه‌های سیاسی یا انگیزه گسترش ارتباطات یا محتوای الکترونیک و یا انگیزه دیگری باعث آن شده است؟
انگیزه طرح این موضوع هم اقتصادی و هم سیاسی بوده است. بحران سرمایه‌داری در سال 1970 باعث شد که از یک طرف توجه به ساختار تولید pc ها در جهان و از طرف دیگر به تولید هر چه بیشتر دستگاه های تلفن توجه شود که این مسائل عامل پیدایش و طرح این موضوع در جهان شد. اینها و نیازهایی که در جهان سوم پدید آورده بود باعث شد تا بازار فروشی جدید متولد شود. در حقیقت با اشباع بازار در کشورهای پیشرفته نیاز جدیدی پدید آمد که با تبدیل به شکل صنعتی موجب بازارسازی نوینی مبتنی بر جنبه‌های اقتصادی و به موازات آن در حوزه سیاسی با پیشنهاد آقای کلینتون شد. او اولین بار جوامع اطلاعاتی ملی و جامعه اطلاعاتی جهانی را مطرح کرد و بر مبنای همین مسئله ITU موضوع را دنبال کرد. بحث خصوصی‌سازی مبنای این قضیه شد که با کوچک‌سازی دولت‌ها و برون‌سپاری فعالیت‌ها با نظارت دولت و سازمان تنظیم مقررات عملا رقابت برای هر چه بیشتر و بهتر کار کردن بخش خصوصی ایجاد و موجب رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشورها شود. در دانشگاه‌ها نیزمسئله جامعه اطلاعاتی پیگیری شد و جای خود را از لحاظ علمی و فرهنگی باز کرد.
•استاد، مرکز پیگیری بحث جامعه اطلاعاتی در جهان کجاست؟
اروپا، سازمان کمک و همکاری صنعتی، کشورهای آسیایی چون هند، مالزی و ما هم می‌توانیم فعال‌تر عمل کنیم.
• از مدیران چه توقعی می‌رود؟ بحث ابتدا در حوزه غیرسیاسی طرح شد اما بعد با توجه به بحث حاکمیت اینترنت و عمده شند آن، ماهیت سیاسی پیدا کرده و به نظر برخی صاحبنظران ظاهرا انحرافی پیش رفته است؟
خب به هر حال شاید افراط در این خصوص صورت گرفته اما نمی‌شد که به آن بی‌توجهی شود چون سوابق مربوط به نظم نوین جهانی ارتباطات هم مد نظر بود و سران معتقد بودند تا کار دنبال شود؛ در کشورهای در حال توسعه هم نیروهایی کار را دنبال می‌کردند. پیگیری این مسئله از سوی مدیران وپیدایش جلوه سیاسی این موضوع شاید غیرعمدی بوده است.
• تفاوت نگاه مسئولا‌نه در دو دولت قبل و فعلی برای بحث جامعه اطلاعاتی در چیست؟
در حال حاضر مسئولا‌ن با این مفهوم آشنایی پیدا کرده‌اند اما موضوع کاملا برای آنها جا نیافتاده است. این بعنوان یک ضرورت مملکتی در دو دولت شاید کمتر مورد توجه واقع شده است.
• همکاری شورای عالی اطلا‌ع‌رسانی را برای این مهم چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایشان (دبیر شورا) عملا کار دستشان نبود با مطالعاتی که داشتند علا‌قه ایشان نسبت به موضوع بیشترشد.
• همکاری دبیر شورای عالی فناوری اطلا‌عات چطور؟ با توجه به حضور در اجلا‌س تونس؟
فکر نمی‌کنم نگاه ایشان خیلی عمیق شده باشد. تا به حال بحث جامعه اطلاعاتی از دولت قبل تا دولت فعلی مانند برخی مسائل، تابع آمد و شدهای مدیران بوده است، در حالی که مصلحت‌های ملی را نباید تابع شرایط زمان و مکان قرار داد. باید این شبهه برطرف شود که بحث جامعه اطلاعاتی در کشور محدود و مربوط به جناح خاص یا شخص خاصی است، و فراتر از آن به مصلحت ملی برگشته و عمومی‌است.
• آقای دکتر، سهم بخش خصوصی و دولت هر کدام در جامعه اطلاعاتی به چه میزان است؟
با خصوصی شدن ارتباطات، نقش و فعالیت بخش خصوصی بیشتر خواهد شد. سهم بخش خصوصی طبیعتا همانند آن در جامعه سنتی بیشتر خواهد بود. زیرا رشد اقتصادی بخش خصوصی موجب تقویت جامعه مدنی می‌شود و از طرف دیگر جامعه مدنی حامی‌تحقق جامعه اطلاعاتی است. قطعا نگاه و نگرش و پیگیری جدی خصوصی‌سازی به تحقق جامعه اطلاعاتی کمک شایانی خواهد کرد.
• آینده این موضوع را چگونه می‌بینید؟ و چالش‌ها مهم آن از نظر جنابعالی چیست؟
من در این زمینه خوش‌بین هستم. موانع با توجه به امکانات و منابع موجود در کشور قابل رفع است و با توجه به اینکه نیروی انسانی و حمایت جامعه مدنی را داریم، زمینه پیشرفت کاملا فراهم است. چالش‌های مهم به نظرم اینهاست:
1– ناهماهنگی تصمیم‌گیری مابین دستگاه‌های دولت وشوراهای مختلف (شورای عالی فناوری اطلا‌عات، شورای عالی اطلا‌ع‌رسانی، شورای عالی انفورماتیک، شورای عالی انقلا‌ب فرهنگی، شورای عالی امنیت فضای تبادل اطلا‌عات) که دست‌اندرکار هستد اما به یک کار هماهنگ نرسیده‌اند، جدا کار می‌کنند که این خود به موضوع لطمه می‌زند. اما به عنوان راه حل ما نیاز به هماهنگی داریم، شورایی واحد با عنوان مثلا «شورای ملی جامعه اطلاعاتی» ایجاد شود. از شوراهای یاد شده کمیسیون‌هایی در شورای ملی جامعه اطلاعاتی حاضر شوند.
2– بین وزارتخانه‌های مرتبط مانند: بازرگانی، علوم و تحقیقات و فناوری، آموزش و پرورش، ارتباطات و فناوری اطلا‌عات و دیگر وزارتخانه‌های مرتبط، هماهنگی‌های لا‌زم ایجاد شود و بنابر این در برنامه پنجم توسعه باید همه این موارد بررسی شود با احتساب اینکه بسیار زمان مغتنم است. برای این کار فرهنگ‌سازی، استمداد از اساتید دانشگاه‌ها، تخصیص بودجه مناسب در اختیار تیم‌های تحقیقاتی مورد نیاز است که بر اساس آن کارهای تحقیقاتی انجام شود و مشخص شود که در برنامه پنجم چه چیزهایی باید برآورده شده و سیاستگذاری شود.
• ظاهرا «انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی» به عنوان نماینده فعال بخش خصوصی و دانشگاهیان در حوزه جامعه اطلاعاتی مطرح است لطفا برایمان بگویید که شرح وظایف انجمن در این باب چیست و چه تمهیداتی دارد؟
در انجمن بر آنیم تا اغلب پژوهش‌های مورد نیاز مملکت را در این حوزه پیگیری کنیم که در این خصوص بودجه تحقیقاتی مورد نیاز است و با توجه به نیاز دولت و تبادل نظرات متقابل آن در انجمن خط مشی و برنامه‌ای جامع برای پیگیری آن تعیین و تبیین کنیم. مهم‌ترین کار ما انجام تحقیقات است. در کنار آن باید با برگزاری سمینارها، نشست‌ها و همایش‌های مرتبط، برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط و انتشار مقالا‌ت و کتب کار را دنبال کنیم. نمی‌گوییم که انحصاری در اختیار انجمن باشد بلکه آمادگی کمک به دولت را داریم.
• استاد، این انتقاد به انجمن وارد است که انجمن خود را متکی به حمایت‌های دولت دانسته و به دلیل عدم حمایت و شاید عدم پیگیری خود انجمن برای اخذ آن، کارها مسکوت مانده است...
خب انجمن هیئت مدیره‌ای دارد که اعضای آن بسیار گرفتار هستند، برای جبران این مسئله باید از اعضای انجمن کمک بگیریم تا کارهای معوق توسط کمیته‌ها در کمک به هیات مدیره انجام شود. انجمن به حمایت مالی دولت بسیار امیدوار بوده و هست که تا کنون محقق نشده، فقط یکبار وزیر ( ICTدکتر سلیمانی) را ملا‌قات کردیم ایشان هم قول همکاری داد اما انجمن پیگیری نکرد. برای اینگونه پیگیری‌ها همواره به دنبال داشتن یک دبیرکل بودیم.
• آقای دکتر، با توجه به این که حتی داشتن محل دفتر انجمن یک مشکل شده، چرا انجمن به فکر حمایت بخش خصوصی نبوده است؟
ما بخش دانشگاهی هستیم؛ و طبعا در کار اقتصادی نیستیم، سال‌ها هم کار مجانی انجام دادیم (با لبخند)، من به شخصه هیچ وقت از انجام کار مجانی رویگردان نبوده‌ام، اما همه کارها به بنده خاتمه نمی‌یابد و نیروی اجرایی تحقیقاتی، بودجه نیاز دارد. البته با انتخابات دوره جدید هیئت مدیره و اعضای جدید، ما در دوره جدید با دوستان و همکاران از جمله حضور دکتر زارعیان قاعدتا رشد چشم‌گیری برای انجمن پیش‌بینی می‌شود.
• پس در دوره جدید شما نسبت به بکارگیری اعضاء و جمایت‌ها و افزایش فعالیت انجمن خوش‌بین هستید...
قطعا خوش‌بین هستم، مشکل محل انجمن هم انشاءالله حل خواهد شد. برگزاری همایش، گرفتن کارهای تحقیقاتی، انجام کار پژوهشی در جهت برنامه پنجم توسعه، تقویت بخش اجرایی انجمن و انجام رایزنی‌های مناسب با دولت از برنامه‌های آتی و دور جدید انجمن خواهد بود.
• دکتر از فرصتی که در اختیار ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات قرار دادید کمال تشکر را داریم، و همین جا و در حضور شما مجددا اعلا‌م می‌کنیم که برای انعکاس اخبار و اطلا‌ع‌رسانی و فرهنگ‌سازی برای جامعه اطلاعاتی ایران، ماهنامه همانند گذشته آمادگی کامل در کمک به انجمن را دارد.